Ảnh minh họa (nguồn: internet)

- Về đối tượng áp dụng

Luật XLVPHC hiện hành quy định áp dụng biện pháp đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc (CSCNBB) là biện pháp xử lý hành chính áp dụng đối với người nghiện ma túy từ đủ 18 tuổi trở lên đã bị áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn mà vẫn còn nghiện hoặc chưa bị áp dụng biện pháp này nhưng không có nơi cư trú ổn định. Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC đã sửa đổi quy định nêu trên theo hướng không quy định cụ thể đối tượng bị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB mà dẫn chiếu đến Luật Phòng, chống ma túy. Cụ thể, khoản 1 Điều 96 được sửa đổi như sau: “Người nghiện ma túy từ đủ 18 tuổi trở lên thuộc trường hợp bị áp dụng biện pháp đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy”.

Quy định nêu trên xuất phát từ việc giữa các quy định về đối tượng áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB tại Luật XLVPHC và Luật Phòng, chống ma túy có một số điểm không thống nhất. Tại khoản 1 Điều 96 Luật XLVPHC quy định đối tượng áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB là người nghiện ma túy từ đủ 18 tuổi trở lên đã bị áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn (đối với người có nơi cư trú ổn định) mà vẫn còn nghiện hoặc chưa bị áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn nhưng không có nơi cư trú ổn định.

Trong khi đó, khoản 1 Điều 28 Luật Phòng, chống ma túy quy định: Người nghiện ma tuý từ đủ 18 tuổi trở lên đã được cai nghiện tại gia đình, cộng đồng hoặc đã được giáo dục nhiều lần tại xã, phường, thị trấn mà vẫn còn nghiện hoặc không có nơi cư trú nhất định phải được đưa vào CSCNBB. Như vậy, theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy, người nghiện ma túy từ đủ 18 tuổi trở lên đã được cai nghiện tại gia đình, cộng đồng mà vẫn còn nghiện thuộc đối tượng áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB, tuy nhiên, theo quy định của Luật XLVPHC, những người này lại không thuộc đối tượng áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC được tiến hành soạn thảo cùng thời điểm dự án Luật Phòng, chống ma túy cũng đang được nghiên cứu sửa đổi, bổ sung. Luật Phòng, chống ma túy quy định mang tính tổng thể về cai nghiện ma túy cho người nghiện ma túy như các biện pháp cai nghiện ma túy (cai nghiện ma túy  tự nguyện, cai nghiện ma túy bắt buộc) và các hình thức cai nghiện ma túy (cai nghiện ma túy tại gia đình, cộng đồng; cai nghiện ma túy tại cơ sở cai nghiện ma túy). Trong khi đó, Luật XLVPHC chỉ quy định về áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào CSCNBB đối với người nghiện ma túy. Bên cạnh đó, dự thảo Luật Phòng, chống ma túy (sửa đổi) cũng đã dự kiến quy định cụ thể các trường hợp bị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB. Do vậy, để bảo đảm tính thống nhất giữa 02 Luật, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC quy định theo hướng dẫn chiếu đến Luật Phòng, chống ma túy khi quy định đối tượng áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB.

- Về điều kiện áp dụng

Một trong những điểm mới nổi bật liên quan đến vấn đề xử lý vi phạm hành chính đối với người nghiện ma túy tại Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC lần này là quy định về điều kiện áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB. Theo quy định của khoản 1 Điều 96 Luật XLVPHC, người nghiện ma túy có nơi cư trú ổn định phải trải qua biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn trước khi áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB. Trong khi đó, đối với người nghiện ma túy không có nơi cư trú ổn định thì sẽ không phải trải qua biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn mà áp dụng ngay biện pháp đưa vào CSCNBB. Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC đã bỏ quy định áp dụng biện pháp “tiền đề” giáo dục tại xã, phường, thị trấn trước khi áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB đối với đối tượng là người nghiện ma túy có nơi cư trú ổn định.

Quy định mới này của Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC đồng nghĩa với việc sẽ không còn sự phân biệt giữa người nghiện ma túy có nơi cư trú ổn định và người nghiện ma túy không có nơi cư trú ổn định. Theo đó, tất cả các đối tượng nêu trên, nếu có đủ các điều kiện theo quy định của Luật sẽ bị áp dụng ngay biện pháp đưa vào CSCNBB.

Một trong những lý do dẫn đến việc sửa đổi, bổ sung quy định nêu trên xuất phát từ quan điểm cho rằng, biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn là biện pháp được áp dụng nhằm mục đích giáo dục, quản lý người vi phạm tại nơi cư trú nhưng lại được áp dụng đối với người nghiện ma túy là không phù hợp vì đây là người sử dụng chất ma túy, thuốc gây nghiện, thuốc hướng thần và bị lệ thuộc vào các chất này. Thực tế triển khai thời gian vừa qua cũng cho thấy, việc giáo dục tại xã, phường, thị trấn không thực sự hiệu quả, nhiều khi mang tính hình thức; làm kéo dài thời gian áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB. Mặt khác, việc áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người nghiện ma túy làm phát sinh thực trạng gây bất ổn an ninh, trật tự, an toàn xã hội khi có quá nhiều người nghiện mặc nhiên sinh sống tại địa bàn dân cư mà không có biện pháp để quản lý hữu hiệu, gây nhiều nguy cơ rủi ro đối với cộng đồng.

- Về thủ tục áp dụng

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC đã sửa đổi, bổ sung các quy định về thủ tục áp dụng các biện pháp xử lý hành chính liên quan đến người nghiện theo hướng đơn giản hóa thủ tục, rút ngắn tối đa các mốc thời gian thực hiện các công việc, quá trình áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB, tạo điều kiện thuận lợi cho cơ quan, người có thẩm quyền áp dụng, cụ thể:

Luật sửa đổi các quy định liên quan đến thủ tục kiểm tra tính pháp lý của hồ sơ đề nghị áp dụng biện pháp đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc theo hướng: (1) Không quy định việc kiểm tra tính pháp lý thành một thủ tục riêng biệt, độc lập; (2) không quy định thẩm quyền kiểm tra tính pháp lý của Trưởng phòng Tư pháp cấp huyện đối với hồ sơ đề nghị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB. Thay vào đó, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC quy định rõ, cơ quan nào lập hồ sơ đề nghị thì phải chịu trách nhiệm về tính pháp lý của hồ sơ (Điều 103). Bởi vì, thực tế cho thấy quy định việc kiểm tra tính pháp lý thành một thủ tục riêng biệt, độc lập không thật sự cần thiết, không có hiệu quả, làm kéo dài thời gian xem xét, áp dụng.

Quy định nêu trên cũng nhằm giải quyết thực trạng hiện nay, các cơ quan gặp rất nhiều vướng mắc khi thực hiện thủ tục áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB do thủ tục theo Luật XLVPHC phải trải qua rất nhiều bước, hồ sơ phải chuyển qua nhiều cơ quan, nhiều tầng nấc khác nhau trước khi chuyển sang Tòa án nhân dân (TAND) cấp huyện để xem xét, quyết định áp dụng. Nhiều cơ quan cùng xem xét và có ý kiến đối với hồ sơ đề nghị dẫn đến kéo dài thời gian lập hồ sơ trong khi TAND cấp huyện mới là cơ quan xem xét, quyết định việc áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB.

Mặt khác, cơ chế phối hợp giữa các cơ quan trong quá trình lập hồ sơ đề nghị đôi khi chưa bảo đảm hiệu quả, dẫn đến tình trạng kéo dài trong việc áp dụng biện pháp này. Do vậy, việc sửa đổi, bổ sung các quy định nhằm đơn giản hóa thủ tục, rút ngắn tối đa các mốc thời gian thực hiện các công việc liên quan đến trình tự, thủ tục áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB nói riêng và các biện pháp xử lý hành chính nói chung tại Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho cơ quan, người có thẩm quyền áp dụng các biện pháp này.

- Về việc quản lý người bị đề nghị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB trong thời gian làm thủ tục áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB

So với Luật XLVPHC, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC đã sửa đổi quy định tại Điều 131 về việc quản lý người bị đề nghị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB trong thời gian làm thủ tục theo hướng: Đối với người có nơi cư trú ổn định, cơ quan, người có thẩm quyền lập hồ sơ quyết định giao cho gia đình quản lý trong thời gian làm thủ tục xem xét, quyết định áp dụng biện pháp xử lý hành chính (cơ bản giữ nguyên như quy định của Luật hiện hành); đối với người không có nơi cư trú ổn định hoặc có nơi cư trú ổn định nhưng gia đình không đồng ý quản lý thì cơ quan, người có thẩm quyền lập hồ sơ quyết định giao cho trung tâm, cơ sở tiếp nhận đối tượng xã hội hoặc CSCNBB của tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương quản lý.

Quy định nêu trên nhằm tháo gỡ vướng mắc của Điều 131 Luật XLVPHC hiện hành về việc giao cho gia đình hoặc tổ chức xã hội quản lý người bị đề nghị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB trong thời gian làm thủ tục áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB. Thực tế, quy định này không có tính khả thi, vì hầu hết các đối tượng vi phạm không có ý thức tuân thủ pháp luật, có thái độ bất hợp tác, thậm chí chống đối quyết liệt việc đưa vào CSCNBB nên gia đình và tổ chức xã hội rất khó quản lý.

Mặt khác, trên thực tế, các tổ chức xã hội không có đầy đủ các điều kiện về nhân lực, cơ sở vật chất để thực hiện công việc này. Chính vì vậy, suốt một thời gian dài, Điều 131 Luật XLVPHC hầu như không thể triển khai, thực hiện và theo đó, người vi phạm thuộc diện lập hồ sơ đề nghị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB mặc nhiên sinh sống tại địa bàn dân cư mà không có biện pháp quản lý hữu hiệu, hạn chế nguy cơ rủi ro đối với cộng đồng.

- Về áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giữ người theo thủ tục hành chính đối với trường hợp xác định tình trạng nghiện ma túy

Điểm a khoản 1 Điều 103 Luật XLVPHC quy định hồ sơ đề nghị áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB phải có tài liệu chứng minh tình trạng nghiện ma túy. Để thi hành quy định này của Luật, Chính phủ đã ban hành và chỉ đạo các Bộ, ngành liên quan ban hành tiêu chuẩn chẩn đoán nghiện ma túy; hướng dẫn trình tự, thủ tục xác định tình trạng nghiện ma túy. Tuy nhiên, theo các quy định hiện hành về trình tự, thủ tục xác định tình trạng nghiện ma túy thì cơ quan, người có thẩm quyền phải trải qua nhiều khâu, nhiều bước khác nhau mới có thể xác định được chính xác một người có nghiện ma túy hay không.

Mặt khác, những đối tượng này thường có thái độ thiếu hợp tác, thậm chí là bỏ trốn gây nhiều khó khăn, vướng mắc trong việc áp dụng biện pháp đưa vào CSCNBB. Trong khi đó, Luật XLVPHC hiện hành chưa có quy định về việc tạm giữ người theo thủ tục hành chính để xác định tình trạng nghiện. Chính vì vậy, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC bổ sung quy định về việc tạm giữ người theo thủ tục hành chính để xác định tình trạng nghiện ma túy đối với người sử dụng trái phép chất ma túy (điểm đ khoản 1 Điều 122); đồng thời, bổ sung thời hạn tạm giữ đối với trường hợp này có thể kéo dài hơn các trường hợp khác nhưng không quá 05 ngày, kể từ thời điểm bắt đầu giữ người vi phạm.

Bên cạnh đó, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật XLVPHC bổ sung quy định về việc tạm giữ người theo thủ tục hành chính đối với trường hợp để thi hành quyết định đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc, đồng thời, sửa đổi, bổ sung điểm b khoản 1 Điều 124 Luật XLVPHC quy định về áp giải người vi phạm đối với trường hợp “Đưa vào hoặc đưa trở lại … cơ sở cai nghiện bắt buộc đối với đối tượng quy định tại khoản 1 Điều 111, khoản 2 Điều 112 không tự giác chấp hành khi điều kiện tạm hoãn, tạm đình chỉ không còn và đối tượng quy định tại khoản 2 Điều 132 của Luật này”.

Có thể thấy, so với Luật XLVPHC hiện hành, những quy định mới liên quan đến việc xử lý vi phạm hành chính đối với người nghiện ma túy quy định trong Luật sửa đổi, bổ sung Luật XLVPHC có thay đổi theo hướng tích cực, vừa đáp ứng yêu cầu bảo đảm hiệu quả trong quản lý nhà nước vừa bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, góp phần nâng cao công tác phòng, ngừa, đấu tranh với các vi phạm hành chính, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội cũng như bảo đảm tốt hơn nữa quyền con người, quyền công dân ở Việt Nam.

Nguyễn Đức Hiếu